Mijn eindexamenjaar viel samen met de aankomst van een grote groep vluchtelingen in Nederland, en dus ook in mijn woonplaats Leiden. Als hoofd vrijwilliger culturele activiteiten bij het opvangcentrum ging ik meer dan fulltime aan de slag. Ik verloor mijzelf in dit proces. De verbinding met de medemens, het onderzoek naar het nieuwe thuis, het verdriet van het verloren thuis. Ik voelde het allemaal. Ik was er bij. Ik deelde de tranen, danste op de muziek en at traditionele gerechten. Hier stond ik in mijn kracht. Zonder kader, zonder verwachting, zonder verplicht resultaat. En toen moest ik ineens afstuderen.
Hoe kon ik de transformatie die ik had doorgemaakt vertalen naar een afstudeerproject? Hoe kon ik mijn docenten deelgenoot maken van dit levensveranderende proces? Hoe kon ik deze ervaring vangen in een kunstwerk? Ik besloot mijn ervaring te delen. Zonder oordeel, transparant, zoals ik het had beleefd. Als vrijwilliger had ik allerlei filmmateriaal verzameld, wat ik monteerde en gebruikte in het werk. Mijn nieuw gevonden vrienden wilden graag mee helpen om voor mijn gasten (toen nog docenten) te koken. Mijn eerste echt voltooide werk is een ongekende ervaring geworden, met zo’n diepe impact dat bezoekers er jaren later nog over spreken alsof het vorige maand was. Het Diner voor Gelukszoekers.
Verbinding als uitgangspunt
Diner voor Gelukszoekers
Na de academie werd mijn subsidieaanvraag bij het WOZfonds Leiden, waarbij woningbouwvereniging Ons Doel garant stond voor mijn project, gehonoreerd en kon ik beginnen aan de uitvoering van maar liefst honderd rondes van het Diner voor Gelukszoekers (2016/2017). Een ervaring voor alle zintuigen: het publiek neemt plaats aan een ronde tafel, prachtig gedekt met servies van de kringloopwinkel. Aan tafel schuift een gastheer of -vrouw aan die in een vluchtelingenopvang woont. Iedereen zet de koptelefoon op en dan begint de ervaring. Eten, drinken, muziek, verhalen en beelden worden als een overweldigende golf over de deelnemers heen gespoeld. Ze voelen mee in de liefde, pijn, het verdriet, geluk en de verbinding zoals ik die ook heb mogen ervaren in de noodopvang. Ze proeven smaken die ze nog nooit geproefd hebben of juist van vroeger herkennen. Dan verschuift de focus van het werk naar de kern van het menszijn: je veilig voelen, geliefd zijn, verbonden zijn met anderen, groeien en van waarde zijn. Na afloop worden tranen gedroogd en is er vooral stilte. Ik open het gesprek: Hoe voel je je? Wat doet het werk met je? Welke vragen branden op je tong, of sluimeren in je achterhoofd? Daarnaast krijgt de gastheer of -vrouw alle ruimte om hun eigen ervaring te delen. Dit zorg voor een verandering in perspectief. Doordat alle zintuigen worden geprikkeld is deze ervaring een onvergetelijke.
Het werk is een emotionele, ondubbelzinnige poging om de toeschouwer te betrekken en te engageren bij deze kwestie [de vluchtelingencrisis], eerst via de zintuigen, dan via verhalen en vervolgens via de emoties, wat aan tafel weerklank vind. Het roept interessante vragen op over de rol van de kunstenaar en over de rol van kunst in het algemeen. Is het mogelijk om tegelijk beeldend kunstenaar en activist te zijn? Levert het morele en humanitaire gelijk van het onderwerp ook een uitdagende vraag op voor het werk van de kunstenaar, en voor de toeschouwer?
Metropolis M over het Diner voor Gelukszoekers op de WDKA Graduation Show 2016
Deze periode professionaliseerde mijn kunstenaarschap, vroeg veel organisatievermogen en had grote impact op mij, mijn vrijwilligers, onze gasten en de meewerkende vluchtelingen. De gasten werden diep geraakt, vooroordelen werden aan de kant gezet en vreemdelingen vielen elkaar in de armen alsof het lang verloren geliefdes waren. Ook de vluchtelingen ervoeren een helende werking en ruimte om hun trauma’s te verwerken, even adem te halen en zich gezien en gewaardeerd te voelen.
Een ervaring waar alle zintuigen aan bod kwamen. Heerlijke hapjes gemaakt door papa Ali, projectie op de tafel van mensen die uit hun land hebben moeten vluchten, tradities, gastvrijheid, de kracht om in het azc het beste er van te maken, de opluchting om weer veilig te zijn, de muziek die met elkaar wordt gemaakt, de mogelijkheden, het delen van elkaars cultuur, ervaringen, de kracht om door te gaan en zo veel meer wat ik niet even een twee drie in woorden vat. Tegelijkertijd speelde mijn kennis van de andere kant van de medaille mee. Naast al het moois en positiefs, de beelden op het nieuws, de agressie van sommige mensen jegens vluchtelingen gevoed door angst, onwetendheid, bezorgd over eigen positie etc. De velen die onderweg op zee het leven laten. Ik hoef het niet allemaal onder uw neus te wrijven, u en ik weten. Roos heeft negen maanden in het azc gewerkt. Is onderdeel geworden van een familie, opgenomen. Heeft ervaren hoe ons land ten onder gaat aan bureaucratische regelgeving, ontmoedigingsbeleid, maar ook wat mogelijk is, waar schoonheid leeft naast trauma’s, hoe veerkrachtig de mens kan zijn, liefdevol. Delen met elkaar, voor elkaar verbindt.
Ervaring Astrid
Het Diner voor Gelukzoekers was voor mij een intense ervaring. Zwijgend eten, met z’n tienen aan een ronde tafel – en intussen heftige verhalen horen via de koptelefoon. Het zette al mijn zintuigen op scherp. Het gesprek met een Syrische moeder en zoon, die deelnamen aan het diner, kwam moeizaam op gang, toen het eten was gegeten en de verhalen waren gehoord. Niet dat we elkaar niks te vertellen hadden, integendeel. Maar de taal was een barrière. De oplossing ontstond spontaan: we gingen luisteren naar elkaars liederen, vol heimwee en verlangen. Elkaars woorden verstonden we niet, elkaar gevoelens begrepen we des te beter. Ik prijs me gelukkig dat ik aan dit diner mocht deelnemen.
Ervaring Gijsbert van Es